توسعه روابط ایران و تاجیکستان با محوریت مسائل امنیتی و اقتصادی (کریدوری) می‌تواند پیامدهای ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی برای دو کشور همچنین افغانستان داشته باشد. علاوه بر این در عصر تقویت اتحادهای منطقه‌ای، این همکاری کریدور می‌تواند سه کشور با فرهنگ مشترک و تقرییا همزبان را به هم نزدیکتر و چالش‌های پیشرو را برطرف کند.
به گزارش اخبار استانی، توحید ورستان در یادداشتی به موضوع اهداف و اهمیت همکاری‌های ایران و تاجیکستان با محوریت افغانستان پرداخت و نوشت: تاجیکستان به عنوان یک کشور محصور در خشکی همواره به دنبال اتصال به بنادر جنوبی ایران و استفاده از مزایای آن مانند دسترسی به بازارهای بزرگی مانند خلیج فارس و جنوب آسیا بوده است. در همین راستا «شایسته مرادزاده» معاون وزیر حمل ونقل تاجیکستان در دیدار با «علی‌اکبر صفایی» معاون وزیر راه و شهرسازی بر علاقه‌مندی دولت این کشور برای سرمایه‌گذاری لجستیکی در بندر چابهار تأکید کرد.
در جریان این دیدار هیئت تاجیکستان به سرپرستی معاون وزیر حمل‌ونقل این کشور در سفر به تهران با مقامات ارشد سازمان بنادر و دریانوردی ملاقات و سپس از زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های ترانزیتی بندر چابهار بازدید کردند. در نهایت قرار بر آغاز همکاری‌های ترانزیتی ایران و تاجیکستان از طریق بندر چابهار شد. موضوعی که اخیرا مقامات طالبان نیز بارها آن را ابراز کرده‌اند.
دلایل نزدیکی دوشنبه به تهران
در مورد نزدیکی دوشنبه و تهران دلایل مختلفی می‌توان بیان کرد اما نباید از تاثیر تحولات اخیر مربوط به جنگ روسیه و اوکراین غافل شد. باید توجه داشت که روسیه همچنان قدرت برتر در آسیای مرکزی است، اما پس از آغاز جنگ اوکراین و در نتیجه تمرکز مسکو بر آن و نیز قدرت‌یابی مجدد طالبان در افغانستان، این نگرانی را در دوشنبه ایجاد کرده که احتمال سرریز ناآرامی به تاجیکستان هم وجود دارد.
بنابراین، امنیت منطقه‌ای نیز یکی از زمینه‌های مهمی بوده که تاجیکستان به دنبال همکاری با ایران است. در این راستا، نگرانی‌های امنیتی در مرز افغانستان، موضوع اصلی تاجیکستان است که در آن به دنبال دخالت ایران در میانجی‌گری هرگونه رویداد غیرمنتظره یا دست‌کم، یافتن زمینه‌های مشترک در چشم‌انداز امنیت در منطقه است.
همانطور که اشاره شد علاقه تاجیکستان به همکاری با ایران در زمینه امنیتی نیز ناشی از تمرکز کنونی روسیه و تمرکز بیش از حد منابع نظامی بر اوکراین است که ممکن است منجر به تضعیف ساختار امنیتی منطقه‌ای سازمان پیمان امنیت جمعی شود. بنابراین، می‌توان انگیزه امنیتی -اقتصادی دوشنبه در نزدیکی بیشتر به تهران را درک کرد. البته، باید توجه داشت که حجم تجارت بین تاجیکستان و روسیه (بیش از یک میلیارد دلار) سه برابر بیشتر از مبادلات با تهران است و رسیدن به این نصف این رقم حداقل در کوتاه‌مدت دشوار خواهد بود.
موضوع دیگر در بعد همکاری امنیتی تهران و دوشنبه مربوط به تنش‌های تاجیکستان و قرقیزستان است. در این زمینه باید یادآور شد که قرقیزستان و تاجیکستان بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند که نیمی از آن به‌طور رسمی تعیین نشده و بسیاری از بخش‌ها فاقد علامت‌گذاری‌های مرزی هستند که اغلب علت درگیری‌های مرزی است. آنها امیدوارند که اختلافات مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان که بیش از ۳۰ سال مورد مناقشه بوده، با کمک روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی قابل حل باشد. همچنین، تاجیکستان در پی آن است که با بهره‌گیری از پهپادهای ایرانی بتواند توان نظامی و امنیتی خود را برای هرگونه درگیری احتمالی با قرقیزستان تقویت کند. بطوریکه خبر افتتاح کارخانه تولید پهپادهای ایرانی در تاجیکستان در سال گذشته توجهات را به خود جلب کرد.
یکی دیگر از عوامل گرم شدن روابط دو کشور مربوط به اقتصاد ضعیف تاجیکستان است که مقامات این کشور به دنبال تقویت آن هستند. تولید ناخالص داخلی این کشور ۹.۶ میلیارد دلار، سرانه تولید ناخالص داخلی ۸۵۹ دلار و حجم تجارت خارجی ۶.۳ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۲ بوده است. مهمترین اقلام صادراتی کشور تاجیکستان شامل آلومینیوم، پنبه (به صورت نخ)، برق، خشکبار، سنگ‌های قیمتی، میوه و سبزیجات و اقلام وارداتی شامل مشتقات نفتی، اکسید آلومینیوم، ماشین آلات، مواد غذایی و دارو است. براساس داده‌های رسمی، روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان هم اکنون به ۳۰۰ میلیون دلار می‌رسد و رسیدن حجم مبادلات تجاری ۵۰۰ میلیون دلاری در شانزدهمین کمیسیون همکاری‌های دو جانبه هدفگذاری شده است.
به نظر می‌رسد، یخ روابط دو کشور به ویژه پس از پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای تقریبا آب شده و اکنون دوشنبه به دنبال بهره برداری از اقتصاد ایران و موقعیت ژئواکونومیکی آن است. در سال‌های اخیر، دو کشور همکاری‌های دوجانبه در همه زمینه‌ها را گسترش داده‌اند و به عنوان مثال، در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۲، مقامات دو کشور یک انجمن گردشگری تاجیکستان-ایران را با هدف توسعه گردشگری بین دو کشور تاسیس کردند.
همکاری کریدوری سه همزبان
همانطور که اشاره شد تاجیکستان برای تقویت روابط خود با ایران و بازارهای بزرگ دیگر باید از بنادر جنوبی ایران استفاده کند و آن مستلزم ایجاد کریدورهای اقتصادی بین کشورهای منطقه است. در این راستا، عامل دیگری که همکاری بین تاجیکستان و ایران را تحریک می‌کند، اهمیت روزافزون کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است که روسیه و هند را به هم متصل می‌کند. این کریدور در اتصال روسیه به بازارهای آسیایی (عمدتاً هند) کمک خواهد کرد، زیرا تحریم‌ها اتکای روسیه به مسیرهای دیگر را دشوار می‌کند. ایران اخیراً ترانزیت چندجانبه کالا از روسیه به هند از طریق کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال – جنوب (INSTC) را آغاز کرده است. افغانستان، تاجیکستان و سایر کشورهای منطقه به دلیل موقعیت محصور در خشکی علاقه‌مند به استفاده از کریدور حمل و نقل هستند.
اما مهمترین کریدوری که در این راستا مطرح شده راه‌اندازی کریدور جاده‌ای قرقیزستان – تاجیکستان – افغانستان – ایران (KTAI) است. کریدور KTAI در جولای ۲۰۲۰ پس از اولین عملیات حمل و نقل موفقیت‌آمیز از بندر شهید رجایی در جنوب ایران به قرقیزستان بر اساس کنوانسیون TIR راه‌اندازی شد. بر اساس گزارش‌های بانک جهانی، کل جمعیت چهار کشور در امتداد کریدور ۱۲۸ میلیون نفر و مجموع تولید ناخالص داخلی آنها نزدیک به نیم تریلیون دلار است. راه اندازی کریدور KTAI برای بهره برداری از این بازارهای در حال رشد طراحی شده است.
براساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، راه‌اندازی کریدور KTAI به عنوان کوتاه‌ترین مسیر ممکن بین ایران و قرقیزستان، به بازارهای در حال رشد منطقه اکو وارد خواهد شد. همچنین، حمل و نقل جاده‌ای تحت کنوانسیون TIR توسط IRU تا ۱۰ برابر ارزان‌تر از حمل و نقل هوایی است، که اهمیت این کریدور را دوچندان می‌کند. با توجه به نقطه شروع مسیر از بنادر سازمان اکو در خلیج فارس و دریای عمان، تجار و اپراتورهای حمل و نقل همچنین می‌توانند از مزایای عملکردهای میان‌وجهی TIR در امتداد کریدور استفاده کنند.
علاوه بر موارد فوق، کریدور قرقیزستان – تاجیکستان – افغانستان – ایران مزایای امنیتی برای تاجیکستان دارد که در بالا نیز به آن اشاره شد. همکاری با دو کشور قرقیزستان و افغانستان در بخش کریدورها می‌تواند مقدمه‌ای برای حل برخی مشکلات امنیتی و مرزی نیز باشد.
البته این کریدور تنها برای تاجیکستان مفید نیست، برای نمونه افغانستان و قرقیزستان نیز بارها تمایل خود به دسترسی به بنادر ایران را ابراز کرده‌اند. به ویژه کارشناسان اقتصادی و مسئولان تجارت و سرمایه‌گذاری افغانستان بارها، بندر «چابهار» ایران را یکی از بنادر مهم تجاری برای انتقال کالاهای صادراتی و وارداتی این کشور دانسته و تاکید کرده‌اند که این بندر ارزان‌ترین و امن‌ترین مسیر برای انتقال کالاهای بازرگانان افغان است. در این راستا، اخیرا سخنگوی وزارت صنعت و تجارت حکومت سرپرست افغانستان گفت که در بندر چابهار ایران برای بازرگانان افغان، یک منطقه آزاد اختصاص یافته است.
همچنین، این کریدور می‌تواند ایران را در اتصال به چین و کشورهای دیگر آسیای مرکزی مانند ازبکستان کمک کند. احتمالا در سال جاری مقدمات ایجاد کریدور چین-قرقیزستان-ازبکستان (CKU) ایجاد خواهد شد که می‌تواند به نوعی با اتصال به کریدور KTAI مزایای آن را دوچندان کند.
اهمیت توسعه روابط ایران و تاجیکستان
توسعه روابط ایران و تاجیکستان با محوریت مسائل امنیتی و اقتصادی (کریدوری) می‌تواند پیامدهای ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی برای دو کشور همچنین افغانستان داشته باشد. علاوه بر این در عصر تقویت اتحادهای منطقه‌ای، این همکاری کریدور می‌تواند سه کشور با فرهنگ مشترک و تقرییا همزبان را به هم نزدیکتر و چالش‌های پیشرو را برطرف کند. به ویژه کشورهای تاجیکستان و افغانستان محصور در خشکی چاره‌ای جزء همکاری و سرمایه‌گذاری در بنادر ایران ندارند. با توجه به مشکلات کنونی بین پاکستان و افغانستان، گزینه بنادر پاکستان تا حدودی از روی میز حذف شده و این موضوع را می‌توان در ابراز تمایل مکرر مقامات طالبان در سرمایه گذاری در بنادر ایران دریافت.
انتهای پیام
