روزِ در خطرترین گربه‌سان دنیا/ جاده و سگ؛ دو دشمن یوز ایرانی
به گزارش اخبار استانی، چهارم دسامبر برابر با ۱۴ آذر به نام روز جهانی یوزپلنگ نامگذاری شده است. یوزپلنگ، که دارای پنج زیرگونه در سطح جهانی است، تنها یک نماینده در قاره آسیا دارد که به نام یوزپلنگ آسیایی شناخته می‌شود. سایر زیرگونه‌های این گونه در قاره آفریقا زندگی می‌کنند. یوزپلنگ آسیایی، که در گذشته در تمامی نقاط آسیا پراکنده بود، اکنون تنها در ایران یافت می‌شود. علی‌رغم تلاش‌های گسترده برای حفاظت از این گونه، یوزپلنگ آسیایی همچنان در فهرست سرخ IUCN (اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) به عنوان یک گونه در معرض انقراض ثبت شده است. به دلیل اهمیت این گونه در ایران، ۹ شهریور نیز به نام روز ملی یوزپلنگ نامگذاری شده است.
سرنوشت یوزپلنگ آسیایی، با وجود تلاش‌های گسترده حفاظتی، همچنان نامشخص است. کاهش شدید جمعیت این گونه علی‌رغم دهه‌ها تلاش، نشان می‌دهد که رویکردهای فعلی ممکن است ناکافی باشند. از اوایل دهه ۸۰، اقداماتی مانند ثبت زیستگاه‌ها، آموزش، فرهنگ‌سازی، و استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته (مانند دوربین‌های تله‌ای و گردنبندهای ردیاب) انجام شده است. با این حال، این تلاش‌ها به بهبود چشمگیر جمعیت یوز منجر نشده‌اند. وضعیت یوزپلنگ آسیایی در ایران به قدری وخیم است که فقط چند قلاده از این حیوان در ایران باقی مانده است.
تلاش‌های ناکافی و خطرات جدی
ایمان معماریان، دامپزشک حیات وحش در گفت‌وگو با اخبار استانی می‌گوید: طبق ارزیابی‌هایی که از سوی کارشناسان حوزه حیات وحش و همچنین سازمان محیط زیست ارائه شده، وضعیت یوزپلنگ آسیایی به شدت بحرانی است. درجه حفاظتی این گونه بر اساس ارزیابی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سطح انقراض قرار دارد و سازمان محیط زیست ایران نیز که مسئولیت حفاظت از یوزپلنگ را بر عهده دارد، وضعیت آن را بسیار نگران‌کننده توصیف کرده است. به عبارتی، یوزپلنگ آسیایی در حال حاضر در خطرترین گربه‌سانان دنیا به شمار می‌رود.
معماریان با اشاره به این که با وجود تلاش‌هایی که برای حفاظت از یوز ایرانی انجام شده اما همچنان جمعیت این گونه رو به کاهش است، ادامه می‌دهد: مسلماً مهم‌ترین نکته این است که تلاش‌ها کافی نبوده و در مسیر درستی انجام نشده است. دو خطر جدی و اصلی که برای یوزپلنگ وجود دارد، یکی جاده‌ها و دیگری وجود دام و سگ‌های اهلی است. سگ‌ها و دام‌ها به ویژه در آخرین زیستگاه باقی‌مانده یوزپلنگ‌ها، یعنی پارک ملی توران، تهدیدی جدی محسوب می‌شوند.
او اظهار می‌کند: این دو خطر همچنان به‌طور کامل مرتفع نشده است. علاوه بر این، برخلاف دیدگاه‌های قبلی که وجود داشت مبنی بر اینکه فقط باید از نقاطی که زیستگاه یوزپلنگ شناخته می‌شود، حفاظت کرد، لازم است که از کریدورهای حرکت آن‌ها نیز حفاظت شود. متأسفانه این حفاظت از کریدورها نیز محقق نشده و مشکلات موجود در زیستگاه‌ها که سال‌هاست شناخته شده است، همچنان بدون حل باقی مانده‌اند.
این دامپزشک حیات وحش بیان می‌کند: یکی از مشکلات جدی یوزپلنگ ایرانی، کمبود تنوع ژنتیکی است. ما با پدیده‌ای به نام «سندرم دهانه بطری» مواجه هستیم. زمانی که جمعیت یک گونه مانند یوزپلنگ به تعداد بسیار کمی برسد، تنوع ژنتیکی به شدت کاهش می‌یابد و این امر موجب درون‌آمیزی می‌شود؛ یعنی یوزپلنگ‌ها مجبور می‌شوند با نزدیکان خود مثل مادر و بچه یا خواهر و برادر تولید مثل کنند. این موضوع باعث بروز مشکلات ژنتیکی برای نسل‌های بعدی خواهد شد.
وی ادامه داد: حال تصور کنید که اگر تنوع ژنتیکی را به دو یا سه فرد کاهش دهیم و بخواهیم از آن‌ها در اسارت تکثیر کنیم، فرزندان این افراد نمی‌توانند به راحتی در طبیعت زندگی کنند. اولین مشکل این است که پایین بودن تنوع ژنتیکی می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند. همچنین تجربیات جهانی نشان می‌دهد که بازگرداندن یوزپلنگ‌هایی که در اسارت متولد شده‌اند به طبیعت، اگر نگوییم غیرممکن است، بسیار نزدیک به غیرممکن است. زیرا این یوزپلنگ‌ها مهارت‌ها و توانایی‌های لازم برای زندگی در طبیعت را نمی‌آموزند و نمی‌توانند با چالش‌های طبیعی مقابله کنند. تصور اینکه یوزپلنگ‌های تکثیرشده در اسارت به راحتی قابل رهاسازی در طبیعت هستند، تصوری اشتباه است.
معماریان تصریح کرد: تجربیات جهانی نشان می‌دهد که موفقیت یوزپلنگ‌ها برای زندگی مجدد در طبیعت بسیار پایین است، زیرا مهارت‌ها و توانایی‌هایی که در مدت زمان حضور با مادرشان یاد می‌گیرند، به شدت تحت تأثیر محیط طبیعی قرار دارد. آن‌ها در این مدت یاد می‌گیرند که از چه چیزهایی بترسند، چه خطراتی وجود دارد و کجاها باید بروند و کجاها نروند. این مهارت‌ها را نمی‌توانیم در شرایط اسارت به آن‌ها آموزش دهیم. به‌ویژه در طبیعت ایران که با مشکلات جدی مواجه است و هنوز این مشکلات حل نشده‌اند، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. بنابراین، اگر واقعاً می‌خواهیم یوزپلنگ آسیایی در طبیعت ایران منقرض نشود، تنها راه مؤثر حفاظت از زیستگاه‌های باقی‌مانده آن‌هاست. اگر این تعداد باقی‌مانده در زیستگاه طبیعی را از دست بدهیم، احتمال انقراض کامل یوزپلنگ بسیار بالا خواهد بود و بازگرداندن آن‌ها به طبیعت از اسارت تقریباً غیرممکن خواهد بود.
وی اظهار کرد: با توجه به وضعیتی که اکنون شاهد آن هستیم، می‌توان گفت میزان اقداماتی که باید انجام می‌شد، کاملاً ناکافی بوده و به همین دلیل روند کاهش جمعیت همچنان ادامه دارد. نکته عجیب این است که ما سال‌هاست که می‌دانیم خطراتی که یوزپلنگ آسیایی را تهدید می‌کند چیست و با وجود این، هنوز این خطرات را رفع نکرده‌ایم. بنابراین، همکاری بین بخش‌های مختلف ضروری است تا بتوانیم به طور مؤثرتر با این چالش‌ها مقابله کنیم.
این دامپزشک حیات وحش گفت: اگر بخواهیم جاده‌های جدید، جاده‌هایی قدیمی که برای یوزپلنگ حادثه‌آفرین بوده، معادن و گله‌های دام را در یک کفه ترازو قرار دهیم و در کفه دیگر ترازو یوزپلنگ آسیایی را بگذاریم، باید به این نکته توجه کنیم که آیا واقعاً ارزش دارد که یک گونه جانوری را که نماد ایران است از دست بدهیم؟ نسل‌های آینده حتماً خواهند پرسید که اگر یوزپلنگ آسیایی منقرض شد، چرا شما سال‌ها از تهدیدها و خطرات آن آگاه بودید، اقدام مؤثری برای رفع آن انجام ندادید؟