محل نقاره خانه در حرم رضوی

نقاره خانه حرم مطهر امام رضا (ع)، در ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی (که به صحن عتیق یا کهنه نیز شهرت دارد) واقع شده است. این سازه تاریخی و معنوی، بالای ایوانی قرار گرفته که مشرف به سقاخانه اسماعیل طلایی است. نوای نقاره ها، بخش جدایی ناپذیری از هویت معنوی مشهد الرضا محسوب می شود و برای بسیاری از زائران، شنیدن صدای آن، اوج تجربه زیارت است. این آیین کهن، ریشه های عمیق تاریخی و فرهنگی دارد و هر نغمه آن حامل پیام های معنوی است. این نوشتار، به تشریح دقیق موقعیت، پیشینه، زمان بندی، سازها و معانی نهفته در نوای دلنشین نقاره خانه می پردازد تا راهنمایی جامع برای درک این بخش مهم از حرم مطهر ارائه شود.

محل دقیق نقاره خانه در حرم امام رضا (ع)

نقاره خانه، به عنوان یکی از برجسته ترین نمادهای معماری و معنویت حرم امام رضا (ع)، جایگاهی خاص دارد. موقعیت دقیق این سازه تاریخی در ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی است. این صحن که از دیرینه ترین و پربازدیدترین بخش های حرم به شمار می رود، با نام های کهن تری همچون صحن عتیق یا صحن کهنه نیز شناخته می شود. نقاره خانه در ایوانی رفیع و دیدنی، درست در بالای سقاخانه اسماعیل طلایی قرار گرفته است.

برای زائرانی که قصد مشاهده نقاره خانه و شنیدن نوای آن را دارند، دسترسی به صحن انقلاب اسلامی از طریق ورودی های مختلف حرم میسر است. از باب الرضا یا باب الجواد، مسیرهای مشخصی به صحن انقلاب منتهی می شوند. با مشاهده گنبد مطهر امام رضا (ع)، به راحتی می توانید صحن انقلاب را شناسایی کنید، زیرا این صحن یکی از صحن های محوری و مهم است. نقاره خانه با سازه برج مانند خود بر فراز ایوان شرقی، به وضوح قابل مشاهده است و به عنوان یک نشانگر بصری مهم برای جهت یابی زائران محسوب می شود. در محیط حرم، تابلوهای راهنما و خادمان حرم نیز می توانند شما را به سمت صحن انقلاب و نقاره خانه هدایت کنند. با قرار گرفتن در صحن انقلاب، به ویژه در بخش میانی و رو به ایوان شرقی، بهترین زاویه دید و شنیدن نوای نقاره ها فراهم خواهد بود.

نقاره خانه: تاریخچه ای از پیام رسانی و شور معنوی

نقاره خانه حرم مطهر رضوی، پدیده ای با ریشه های عمیق تاریخی و فرهنگی است که نقش مهمی در ارتباطات و ایجاد فضای معنوی حرم ایفا کرده است. در اعصار گذشته، پیش از ظهور رسانه های نوین، نقاره خانه به مثابه یک رسانه صوتی قدرتمند عمل می کرد که اخبار مهم و اطلاع رسانی های عمومی را به گوش مردم می رساند. این کارکرد، فراتر از اطلاع رسانی صرف، شور و هیجان یا حس آرامش را در میان زائران و مجاوران حرم به وجود می آورد.

ریشه های نقاره نوازی در ایران به قرون متمادی پیش از اسلام بازمی گردد. استفاده از طبل و کرنا در جنگ ها برای اعلام پیروزی، تشویق سربازان، یا حتی عقب نشینی مرسوم بود. در دربار سلاطین و حکمرانان نیز، نقاره ها برای اعلام ورود پادشاه، برگزاری جشن ها، مراسم تاج گذاری، یا حتی طلوع و غروب آفتاب نواخته می شدند. این آیین که در شرق باستان شکل گرفته بود، به مرور زمان به فرهنگ غرب نیز سرایت کرد و نشانه ای از قدرت و شکوه بود.

تاریخچه نقاره زنی در حرم امام رضا (ع) به دوران صفویه بازمی گردد. بر اساس اسناد تاریخی، این سنت زیبا و باشکوه در اواسط قرن نهم هجری و در دوران حکومت میرزا ابوالقاسم بابر (نوه گوهرشاد خاتون)، به حرم مطهر رضوی راه یافت. در آن زمان، نقاره ها عمدتاً برای اعلام اوقات نماز و ورود شخصیت های مهم به حرم نواخته می شدند. در طول قرون متمادی، با وجود تغییر و تحولات فراوان در ساختار و کارکرد حرم، نقاره خانه جایگاه خود را حفظ کرده و به یکی از ارکان اصلی حرم تبدیل شد. این آیین به تدریج با فرهنگ و هویت حرم عجین گشت و علاوه بر کارکرد اطلاع رسانی، نقش پررنگی در ایجاد حس معنویت و القای شکوه و عظمت بارگاه رضوی پیدا کرد. صدای نقاره ها، نویدبخش اعیاد و جشن های مذهبی، و حتی در مواردی خاص، مژده بخش شفای بیماران و برآورده شدن حاجات زائران می شد و به این ترتیب، جایگاهی عمیق در باورهای مردمی پیدا کرد. امروزه نیز، نقاره خانه همچنان یکی از دلنشین ترین و نمادین ترین آیین های حرم رضوی است که از ارزش تاریخی و معنوی بالایی برخوردار است.

زمان بندی نقاره زنی: چه زمانی صدای نقاره ها اوج می گیرد؟

نوای نقاره ها در حرم مطهر امام رضا (ع)، نه تنها در زمان های مشخصی نواخته می شود، بلکه در مناسبت های خاص و لحظات ویژه، شکوه و معنای بیشتری پیدا می کند. درک زمان بندی دقیق نقاره زنی برای زائران و علاقه مندان به این آیین، از اهمیت بالایی برخوردار است تا بتوانند تجربه حضور در حرم را کامل تر کنند.

نوبت های روزانه (خدمت معمولی)

نقاره ها به طور معمول دو نوبت در روز نواخته می شوند که به خدمت معمولی شهرت دارد:

• نقاره سحرگاه: این نوا حدود ۲۰ دقیقه قبل از طلوع آفتاب آغاز می شود و تا لحظه طلوع خورشید ادامه می یابد. این نقاره، به نوعی اعلام پایان شب و آغاز روز جدید و همچنین آماده باش برای نماز صبح است.

• نقاره شامگاه: این نوا نیز حدود ۲۰ دقیقه قبل از غروب آفتاب آغاز شده و تا زمان غروب کامل خورشید ادامه پیدا می کند. این نقاره نیز نشانه ای از پایان روز و فرارسیدن شب و همچنین اعلام وقت نماز مغرب و عشاء است.

مناسبت های خاص و اعیاد مذهبی

نقاره زنی در اعیاد مذهبی و مناسبت های خاص، با شور و هیجان بیشتری همراه است و نشانه ای از شادی و سرور در حرم است:

• شب های ولادت ائمه اطهار (ع): در شب های ولادت ائمه معصومین، به ویژه امام رضا (ع)، امام علی (ع)، امام حسین (ع) و …، نقاره ها حدود ساعت ۲۰ (۸ شب) شب قبل از ولادت نواخته می شوند.

• اعیاد بزرگ اسلامی: در اعیاد مبارکی همچون عید فطر، عید قربان، و عید غدیر، نقاره ها یک بار در شب عید (ساعت ۲۰) و یک بار نیز در صبح روز عید (ساعت ۸ صبح) نواخته می شوند. مدت زمان نواختن در این ایام حدود ۵ دقیقه است که با نوایی شاد و حماسی همراه است.

ماه مبارک رمضان

ماه رمضان، حال و هوای ویژه ای در حرم مطهر دارد و نقاره زنی نیز با آن هماهنگ می شود:

• نقاره سحر: این نوا حدود دو ساعت مانده به اذان صبح آغاز می شود و به مدت نیم ساعت ادامه می یابد. این نقاره، به مثابه ندایی برای بیدارباش روزه داران جهت صرف سحری است.

• نقاره افطار: حدود یک ربع مانده به غروب آفتاب، نقاره افطار به صدا در می آید که نویدبخش زمان افطار و پایان یک روز روزه داری است. این نقاره، به جز شب های قدر و ایام شهادت امام علی (ع)، هر روزه در ماه رمضان نواخته می شود.

عید نوروز و تحویل سال

در لحظه تحویل سال نو شمسی، نوای نقاره ها در حرم رضوی به اوج خود می رسد و به نقاره عید معروف است. این نقاره، نویدبخش سالی جدید و لحظه ای از معنویت عمیق است که بسیاری از زائران ترجیح می دهند در این لحظه در حرم حضور داشته باشند.

لحظات شفای بیماران و حاجت روایی

یکی از زیباترین و معنادارترین سنت های نقاره زنی، نواختن کوس شادیانه در لحظه شفای بیماران و برآورده شدن حاجات زائران است. این سنت که ریشه ای تاریخی دارد، زمانی به اجرا در می آید که فردی پس از توسل و شفا در حرم، به خادمان اطلاع می دهد. در این لحظات، نقاره چیان به پاس این کرامت، به نواختن نقاره های شاد می پردازند که نشانه ای از لطف الهی و اجابت دعا در این بارگاه ملکوتی است و شور و شوقی وصف ناپذیر در دل زائران ایجاد می کند.

ایام سکوت و خاموشی نقاره ها

نقاره خانه در ایام سوگواری و شهادت ائمه اطهار (ع) به احترام غم و اندوه اهل بیت (ع) خاموش می شود. به طور خاص، در ماه های محرم و صفر (از آغاز محرم تا پایان صفر) و همچنین در ایام شهادت سایر ائمه معصومین (ع)، صدای نقاره ها شنیده نمی شود و حرم در سکوت و ماتم فرو می رود. این سکوت تا پایان ایام عزاداری ادامه می یابد و پس از آن، دوباره نوای نقاره ها خبر از شادی و نور می دهد.

سازها و نوازندگان نقاره خانه: آوای از جنس مس و جان

نوای دلنشین نقاره خانه حرم مطهر رضوی، محصول همنشینی اصیل ترین سازهای بادی و کوبه ای است که با مهارت و هنرمندی نوازندگان، به گوش جان می رسد. در نقاره خانه، سازهایی باستانی مورد استفاده قرار می گیرند که هر یک نقشی حیاتی در خلق این آوای پرشکوه دارند.

معرفی ابزار نقاره زنی

ابزار اصلی نقاره زنی شامل طبل ها و کرناها می شود:

• طبل ها: چهار نوع طبل با اندازه ها و صداهای مختلف در نقاره خانه وجود دارد که شامل سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه یا گورگ)، تخم مرغی و ساده (میانه) هستند. طبل سرچاشنی کوچک ترین طبل است و صدای زیر و تیزی دارد. سرچاشنی، نقش اصلی را در هماهنگی نوازندگان ایفا می کند و طبل اصلی نقاره زنی به شمار می رود. طبل های گاه برگاه، تخم مرغی و ساده، اندازه های بزرگ تر و متوسط تری دارند و صدای بم تری تولید می کنند. جنس دیواره این طبل ها عموماً از مس یا چدن ساخته شده و روی آن ها پوست دباغی شده کشیده می شود. نوازندگان با دو چوب چوبی به طول تقریبی ۳۰ سانتی متر بر این طبل ها می کوبند. این طبل ها هماهنگ با سرچاشنی و کرناها نواخته می شوند و گاه به عنوان کوس شادیانه (طبل شادی) نیز به کار می روند که ذکری خاص برای آن ها در نظر گرفته نشده است.

• کرناها: کرناها سازهای بادی کشیده و بلندی هستند که بین صد تا صد و بیست سانتی متر طول دارند. جنس اصلی این سازها از مس یا برنج است و اغلب برای حفظ براقیت و زیبایی، با کرُم آب کاری می شوند. کرناها مسئول اصلی نواختن ذکرهای خاص و ملودی های اصلی نقاره هستند. تمامی این سازها، اعم از طبل ها و کرناها، با دقت و مهارت بالا در شهر مشهد ساخته می شوند که نشان از هنر بومی و تاریخی این منطقه در ساخت ادوات موسیقی سنتی است.

تیم نقاره زن ها

مراسم نقاره زنی توسط تیمی متشکل از نوازندگان طبل و کرنا انجام می شود. این تیم عموماً شامل چهار طبال و شش کرنانواز است. طبال ها معمولاً در سمت راست ایوان نقاره خانه، رو به گنبد مطهر و روی صندلی های کوچک قرار می گیرند. کرنانوازان نیز به ترتیب در کنار سرنواز (رهبر ارکستر کرنا) در سمت چپ (جنوب) نقاره خانه می ایستند. این هماهنگی دقیق بین طبال ها و کرنانوازان و تحت هدایت سرنواز، باعث می شود تا نوای نقاره ها به صورت منسجم و با شکوه خاصی به گوش زائران برسد. هر یک از این افراد، با تکرار تمرین و انتقال سنت از نسلی به نسل دیگر، نقش خود را در حفظ این آیین ارزشمند ایفا می کنند.

ذکرهای نقاره زنی: پیام های معنوی در هر نغمه

آیین نقاره زنی در حرم مطهر امام رضا (ع)، فراتر از یک اجرای موسیقیایی، حاوی پیام های عمیق معنوی و ذکرهای خاصی است که در قالب نغمه های کهن، سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده اند. این نغمه ها و ذکرها، توسط کرنانوازان و به ویژه سرنواز (رهبر بخش کرنا) و پس نوازان (نوازندگان دنباله رو)، در سه مرحله یا دست اجرا می شوند که هر دست، حامل معنایی خاص و مرتبط با جایگاه والای امام رضا (ع) است.

مراحل نواختن نقاره ها و ذکرهای مربوطه

آهنگ و ریتم نقاره ها در سه بخش اصلی نواخته می شود که هر کدام دارای عباراتی خاص هستند:

1. دست اول: در آغاز، سرنواز کرنای خود را به نشانه سلام و احترام به سمت گنبد مطلا می گیرد و در آن می دمد. نوای او، این ذکر را به گوش می رساند: «سلطان دنیا و عقبی علی بن موسی الرضا». بلافاصله پس از آن، چهار نفر از پس نوازان در پاسخ، عبارت «امام رضا» را تکرار می کنند. سرنواز بار دیگر با سر کرنا به گنبد اشاره می کند و می نوازد: «امام رضا». پس نوازان در جواب می گویند: «غریب». این بخش، آغازگر مراسم و ادای احترام به مقام امامت است.

2. دست دوم: در این مرحله، کرنای سرنواز با نوای خود، ذکر «مولا، مولا، مولا علی بن موسی الرضا» را زمزمه می کند. پس نوازان در پاسخ، با عشق و ارادت می گویند: «رضاجان». سرنواز سپس، سر کرنا را به طرف گنبد گرفته و با نوای خود می گوید: «یا امام غریب، یا امام رضا». این قسمت بر مقام ولایت و مهربانی امام (ع) تأکید دارد.

3. دست سوم: در آخرین مرحله، کرنای سرنواز ذکر پرمعنای «دوران دوران امام رضاست» را می نوازد. در این لحظه، طبال ها به عنوان کوس شادیانه (طبل شادی) طبل های خود را به صدا درمی آورند که نمادی از شادی و اجابت دعا و لطف الهی است. سپس سرنواز دوباره نوای «دوران دوران امام رضا دادرس بیچارگان» را سر می دهد. پس نوازان نیز در پاسخ می گویند: «ای دادرس درماندگان». در پایان، هنگامی که پس نوازان آماده زمین گذاشتن کرناهای خود می شوند، سرنواز با صدای رسا می گوید: «فریادرس» و در همین حین، طبال ها با شدت بیشتری بر طبل ها می کوبند و این اوج نغمه های نقاره زنی و اشاره به شفاعت و دستگیری امام (ع) است.

ذکرهای نقاره زنی، فراتر از واژگان، تبلور ارادت، توسل و باور عمیق به مقام ولایت و شفاعت امام رضا (ع) است که در قالب آوایی کهن، نسل به نسل منتقل شده است.

مفهوم و معنای معنوی ذکرها

ذکرهای نواخته شده در نقاره خانه، هر یک دارای مفهوم عمیقی هستند که نشان از ارادت و توسل به حضرت ثامن الحجج (ع) دارد. عبارت «سلطان دنیا و عقبی» به مقام ولایت مطلقه و قدرت امام رضا (ع) در دو عالم اشاره دارد. تکرار «امام رضا» و «غریب»، هم نشان از جایگاه رفیع ایشان و هم اشاره به غربت آن حضرت در توس است. ذکر «مولا، مولا» بر سروری و صاحب اختیاری امام تأکید می کند و «رضاجان» نیز بیانگر صمیمیت و عشق خالصانه زائران است. عبارت «دوران دوران امام رضاست» به حاکمیت معنوی و لطف بی کران ایشان در هر عصر و زمان اشاره دارد و در نهایت، «دادرس بیچارگان»، «درماندگان» و «فریادرس» به نقش شفاعت گری و دستگیری امام (ع) از نیازمندان و دردمندان تأکید می کند. این ذکرها، همگی با هدف تقویت پیوند معنوی میان زائر و ولی نعمتشان، امام رضا (ع)، نواخته می شوند و فضایی سرشار از امید، ایمان و معنویت را در حرم ایجاد می کنند.

صحن انقلاب اسلامی (صحن عتیق): خانه نقاره خانه

نقاره خانه حرم رضوی، در قلب یکی از تاریخی ترین و پرشکوهترین فضاهای این بارگاه ملکوتی جای گرفته است: صحن انقلاب اسلامی. این صحن که از کهن ترین بخش های حرم به شمار می رود و هویت تاریخی آن را به بهترین شکل ممکن بازتاب می دهد، با نام های دیگری همچون صحن عتیق یا صحن کهنه نیز شناخته می شود. دلیل این نامگذاری به قدمت بسیار زیاد آن بازمی گردد؛ صحن انقلاب در دوران تیموریان ساخته شده و در طول قرون متمادی، شاهد رویدادهای تاریخی بی شمار و زیارت میلیون ها عاشق و دلداده بوده است. اهمیت تاریخی و مذهبی این صحن، تنها به قدمت آن محدود نمی شود، بلکه بسیاری از مراسم مهم و آیین های سنتی حرم، از جمله نقاره زنی، در این صحن یا مشرف به آن برگزار می گردد.

صحن انقلاب نه تنها خانه نقاره خانه، بلکه میزبان بسیاری دیگر از جاذبه های مهم و دیدنی حرم مطهر است که هر یک روایتگر بخشی از تاریخ و معنویت این مکان مقدس هستند. برجسته ترین جاذبه این صحن، سقاخانه اسماعیل طلایی است. این سقاخانه که با کاشی کاری های زرین و زیبا مزین شده، نه تنها محلی برای رفع تشنگی زائران است، بلکه خود یکی از نمادهای اصلی صحن انقلاب محسوب می شود و نقاره خانه دقیقاً در ایوان بالای آن قرار دارد. همچنین، ایوان های چهارگانه صحن انقلاب، هر یک با نامی خاص (مانند ایوان عباسی، ایوان طلا یا ایوان نقاره خانه) و معماری خیره کننده، زیبایی و عظمت این صحن را دوچندان می کنند. اطراف صحن، کفشداری ها و مسیرهای دسترسی به رواق های مختلف و بخش های دیگر حرم قرار گرفته اند که سهولت تردد و خدمت رسانی به زائران را فراهم می آورند. صحن انقلاب، با تلفیق هنر معماری اسلامی، تاریخ کهن و حضور نقاره خانه، به حق یکی از زیباترین و معنادارترین بخش های حرم امام رضا (ع) است که هر زائر باید از آن بازدید کند.

نقاره خانه حرم مطهر امام رضا (ع)، بیش از یک بنای تاریخی، بخش جدایی ناپذیری از هویت معنوی و فرهنگی مشهد الرضا است. نوای دلنشین نقاره ها که از ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی، بالای ایوان مشرف به سقاخانه اسماعیل طلایی به گوش می رسد، نه تنها یادآور اعیاد و سحرگاهان است، بلکه مژده بخش اجابت دعا و شفای بیماران نیز محسوب می شود. این آیین کهن که ریشه های آن به دوران صفویه بازمی گردد و با سازهایی چون طبل و کرنا نواخته می شود، حامل ذکرهایی معنوی است که عمق ارادت به مقام والای امام رضا (ع) را منعکس می کند. تجربه شنیدن صدای نقاره ها در حرم رضوی، لحظه ای بی بدیل است که هر زائر و علاقه مندی را به درک عمیق تری از فضای روحانی این مکان مقدس رهنمون می سازد. از این رو، بازدید از صحن انقلاب و توجه به نوای نقاره خانه، تجربه ای است که پیشنهاد می شود تا از نزدیک شاهد شکوه و معنای این سنت دیرینه باشید.