نوروزخوانی آیینی کهن و دلنشین یادگاری از نیاکان ما برای استقبال از بهار و سال نو است. این سنت دیرینه که با نام های دیگری چون بهارخوانی و نوروزی نیز شناخته می شود در گذشته ای نه چندان دور در جای جای ایران زمین رواج داشت و نویدبخش شادی سرسبزی و برکت بود. نوروزخوانان با اشعار و نواهای خود مردم را از آمدن بهار آگاه می ساختند و شور و شعف را در دل ها زنده می کردند. اما امروزه متاسفانه این آیین زیبا در بسیاری از مناطق به فراموشی سپرده شده و تنها در برخی از شهرها و روستاهای ایران به صورت محدود اجرا می شود. در این مقاله قصد داریم تا به بررسی عمیق این سنت کهن بپردازیم و شما را با تاریخچه نحوه اجرا اشعار و مناطق مختلفی که هنوز نوروزخوانی در آن ها زنده است آشنا کنیم. هدف ما این است که با یادآوری این آیین نیکو گامی در جهت حفظ و احیای آن برداریم و بار دیگر عطر بهار را در خانه هایمان بپراکنیم.

مراسم نوروز خوانی چیست؟

آشنایی با نوروزخوانی

نوروزخوانی که با نام های دیگری چون نوروزی بهارخوانی یا سُرود بهاری نیز شناخته می شود یک آیین سنتی و نمایشی است که در ایران باستان و به منظور پیشواز و استقبال از فصل بهار و عید نوروز برگزار می شده است. در این مراسم گروه هایی از مردان و زنان که به آن ها نوروزخوان گفته می شد با لباس های محلی و ساز و آواز به در خانه ها می رفتند و با خواندن اشعار و ترانه هایی در وصف بهار طبیعت و آرزوهای نیک برای سال نو آمدن بهار را به مردم نوید می دادند. این اشعار معمولاً به زبان محلی و با لحنی شاد و امیدبخش خوانده می شد و هدف از آن ایجاد شور و نشاط در بین مردم و آماده سازی آن ها برای جشن های نوروزی بود. نوروزخوانی علاوه بر جنبه سرگرمی دارای ارزش های فرهنگی و اجتماعی بسیاری نیز بوده است. این آیین به حفظ و انتقال فرهنگ و زبان محلی کمک می کرد باعث تقویت همبستگی اجتماعی می شد و به عنوان یک رسانه برای بیان آرزوها و امیدهای مردم عمل می نمود.

تاریخچه نوروزخوانی

تاریخچه نوروزخوانی به دوران باستان و پیش از اسلام باز می گردد. برخی از پژوهشگران ریشه این آیین را در جشن های بهاری و کشاورزی دوران زرتشتی می دانند. در آن زمان مردم با برگزاری جشن ها و مراسم های مختلف از خداوند برای فرا رسیدن بهار و رویش دوباره طبیعت سپاسگزاری می کردند و برای سالی پر از برکت و فراوانی دعا می کردند. پس از ورود اسلام به ایران نوروزخوانی نیز مانند بسیاری از آیین های دیگر با رنگ و بوی اسلامی درآمیخت. اشعار نوروزخوانی علاوه بر وصف طبیعت و بهار به مدح ائمه اطهار و ذکر مصائب آن ها نیز می پرداخت. به مرور زمان نوروزخوانی به یکی از مهم ترین آیین های استقبال از نوروز در ایران تبدیل شد و در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور رواج یافت. متاسفانه در دهه های اخیر به دلیل تغییر سبک زندگی و گسترش رسانه های جمعی نوروزخوانی رو به فراموشی سپرده است. با این حال هنوز هم در برخی از مناطق ایران این آیین زیبا زنده است و مردم با برگزاری آن یاد و خاطره نیاکان خود را گرامی می دارند.

اسامی دیگر مراسم نوروز خوانی

مراسم نوروزخوانی در طول تاریخ و در مناطق مختلف ایران با نام های گوناگونی شناخته شده است. این تنوع اسامی نشان دهنده گستردگی و اهمیت این آیین در فرهنگ ایرانی است. برخی از رایج ترین اسامی دیگر مراسم نوروزخوانی عبارتند از: بهارخوانی نوروزی سُرود بهاری امام خوانی پیشواز بهار پیام آوران بهار جشن بهار آوای بهار نغمه نوروز سرود سال نو مژده بهار و قاصدان نوروز. هر یک از این نام ها به جنبه ای خاص از این آیین اشاره دارند. برای مثال بهارخوانی بر جنبه بهاری و شاداب کننده این مراسم تاکید دارد در حالی که امام خوانی به اشعاری اشاره می کند که در مدح ائمه اطهار خوانده می شوند. استفاده از این اسامی گوناگون به غنای فرهنگی و زبانی این آیین می افزاید و به ما کمک می کند تا درک بهتری از جایگاه آن در فرهنگ ایرانی داشته باشیم. امروزه نیز در مناطق مختلف ایران از این اسامی به صورت مترادف استفاده می شود و مردم با هر یک از آن ها این آیین زیبا و دلنشین را به یاد می آورند.

شیوه اجرای نوروزخوانی

شیوه اجرای نوروزخوانی در مناطق مختلف ایران تفاوت هایی جزئی با یکدیگر دارد اما اصول کلی آن در همه جا یکسان است. نوروزخوانان معمولاً به صورت گروهی و متشکل از دو تا پنج نفر به در خانه ها می روند. یک نفر از آن ها که صدای خوشی دارد اشعار نوروزخوانی را می خواند و دیگران او را همراهی می کنند. برخی از گروه ها از سازهای موسیقی مانند دایره دهل و سرنا نیز استفاده می کنند تا شور و نشاط بیشتری به مراسم ببخشند. نوروزخوانان پس از رسیدن به در خانه ابتدا با صدای بلند سلام می کنند و سپس شروع به خواندن اشعار نوروزخوانی می کنند. این اشعار معمولاً شامل وصف بهار تبریک سال نو و آرزوهای نیک برای صاحب خانه و خانواده اش است. پس از اتمام اشعار نوروزخوانان از صاحب خانه تقاضای انعام می کنند. صاحب خانه نیز به رسم مهمان نوازی مبلغی پول شیرینی تخم مرغ رنگی یا هر هدیه دیگری را به آن ها می دهد. نوروزخوانان پس از دریافت انعام برای صاحب خانه و خانواده اش دعا می کنند و به خانه بعدی می روند.

امام خوانی

امام خوانی یکی از بخش های مهم و رایج در مراسم نوروزخوانی است که پس از ورود اسلام به ایران به این آیین اضافه شده است. در این بخش نوروزخوانان اشعاری در مدح ائمه اطهار و ذکر مصائب آن ها می خوانند. هدف از امام خوانی تبرک جستن و توسل به ائمه اطهار در آستانه سال نو و طلب یاری و شفاعت از آن ها برای سالی پر از خیر و برکت است. اشعار امام خوانی معمولاً به زبان فارسی یا زبان محلی سروده می شوند و دارای مضامین مذهبی و عرفانی هستند. این اشعار اغلب از آثار شاعران بزرگ شیعه مانند محتشم کاشانی صائب تبریزی و حافظ انتخاب می شوند. امام خوانی علاوه بر جنبه مذهبی دارای ارزش های ادبی و هنری بسیاری نیز هست. این اشعار به حفظ و انتقال فرهنگ و ادب شیعی کمک می کنند و باعث تقویت ایمان و اعتقادات مذهبی مردم می شوند. امروزه نیز امام خوانی در بسیاری از مناطق ایران به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از مراسم نوروزخوانی اجرا می شود و مورد استقبال مردم قرار می گیرد.

توصیف خوانی

توصیف خوانی بخش دیگری از مراسم نوروزخوانی است که به وصف زیبایی های طبیعت بهار و عید نوروز می پردازد. در این بخش نوروزخوانان با استفاده از کلمات و عبارات زیبا و شاعرانه تصاویری زنده و دلنشین از طبیعت بهاری و جشن های نوروزی را در ذهن مخاطبان ترسیم می کنند. اشعار توصیف خوانی معمولاً شامل وصف گل ها درختان پرندگان آب و هوا و سایر عناصر طبیعی است. این اشعار همچنین به آداب و رسوم نوروزی مانند سفره هفت سین دید و بازدید و عیدی دادن نیز اشاره می کنند. هدف از توصیف خوانی ایجاد حس شادی نشاط و امید در بین مردم و یادآوری زیبایی های طبیعت و زندگی است. این اشعار اغلب به زبان محلی سروده می شوند و دارای مضامین عاشقانه و عارفانه نیز هستند. توصیف خوانی به عنوان یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین بخش های مراسم نوروزخوانی همچنان در بسیاری از مناطق ایران اجرا می شود و مورد توجه مردم قرار می گیرد.

مدح خوانی یا هجوخوانی

مدح خوانی یا هجوخوانی بخشی از مراسم نوروزخوانی است که در آن نوروزخوانان به مدح و ستایش افراد نیکوکار و سخاوتمند یا به هجو و انتقاد از افراد بدکار و بخیل می پردازند. این بخش معمولاً با هدف تشویق مردم به انجام کارهای نیک و دوری از اعمال بد انجام می شود. اشعار مدح خوانی معمولاً شامل ذکر صفات و ویژگی های مثبت افراد نیکوکار و بیان آثار و برکات اعمال آن ها است. در مقابل اشعار هجوخوانی به ذکر صفات و ویژگی های منفی افراد بدکار و بیان پیامدهای ناگوار اعمال آن ها می پردازند. این اشعار معمولاً به زبان محلی سروده می شوند و دارای مضامین طنز و انتقادی هستند. مدح خوانی و هجوخوانی به عنوان یکی از بخش های جنجالی و پرطرفدار مراسم نوروزخوانی همواره مورد توجه مردم قرار می گیرد و باعث ایجاد شور و هیجان در بین آن ها می شود. البته در اجرای این بخش باید دقت شود که از توهین و افترا به افراد خودداری شود و تنها به بیان انتقادات سازنده و اصلاح گرایانه اکتفا شود.

اشعار مراسم نوروز خوانی

اشعار نوروزخوانی گنجینه ای از ادبیات عامیانه و فولکلور ایران است. این اشعار معمولاً به زبان محلی سروده می شوند و دارای مضامین متنوعی هستند. برخی از اشعار به وصف بهار طبیعت و عید نوروز می پردازند در حالی که برخی دیگر به مدح ائمه اطهار ذکر مصائب آن ها و بیان آرزوهای نیک برای سال نو اختصاص دارند. اشعار نوروزخوانی اغلب به صورت ترجیع بند سروده می شوند و دارای قافیه و ریتم خاصی هستند که باعث می شود به راحتی در ذهن بمانند و تکرار شوند. این اشعار معمولاً توسط نوروزخوانان به صورت بداهه یا از روی حافظه خوانده می شوند و دارای لحن و آهنگ خاصی هستند که باعث می شود شنوندگان را به وجد آورند. اشعار نوروزخوانی علاوه بر جنبه ادبی دارای ارزش های تاریخی و اجتماعی بسیاری نیز هستند. این اشعار به حفظ و انتقال فرهنگ و زبان محلی کمک می کنند و به عنوان یک سند زنده از آداب و رسوم نوروزی در مناطق مختلف ایران عمل می نمایند. امروزه نیز بسیاری از پژوهشگران و علاقه مندان به فرهنگ عامه به جمع آوری و بررسی اشعار نوروزخوانی می پردازند و تلاش می کنند تا این گنجینه ارزشمند را حفظ و احیا کنند.

زمان اجرای نوروزخوانی

زمان اجرای نوروزخوانی در مناطق مختلف ایران متفاوت است اما به طور کلی این مراسم از نیمه دوم اسفند ماه آغاز می شود و تا روزهای اول فروردین ادامه دارد. در برخی از مناطق نوروزخوانان از حدود یک ماه مانده به عید نوروز شروع به اجرای مراسم می کنند و هر روز به در خانه های مختلف می روند و آمدن بهار را به مردم نوید می دهند. در برخی دیگر از مناطق اجرای نوروزخوانی تنها به چند روز پایانی سال محدود می شود و نوروزخوانان در این روزها به صورت فشرده به در خانه ها می روند و اشعار نوروزخوانی را می خوانند. زمان اجرای نوروزخوانی معمولاً با توجه به شرایط آب و هوایی و آداب و رسوم محلی تعیین می شود. برای مثال در مناطق سردسیر اجرای نوروزخوانی معمولاً دیرتر آغاز می شود تا هوا کمی گرم تر شود و مردم بتوانند با آسودگی بیشتری به استقبال نوروزخوانان بروند. همچنین در برخی از مناطق اجرای نوروزخوانی در روزهای خاصی مانند شب چهارشنبه سوری یا روز تحویل سال ممنوع است. به طور کلی زمان اجرای نوروزخوانی نشان دهنده اهمیت و جایگاه این آیین در فرهنگ و زندگی مردم ایران است.

مراسم نوروز خوانی در شهرهای مختلف ایران

مراسم نوروزخوانی در شهرهای مختلف ایران با تنوع و گوناگونی خاصی اجرا می شود. هر منطقه با توجه به آداب و رسوم محلی زبان فرهنگ و شرایط جغرافیایی خود شیوه ای خاص از نوروزخوانی را به وجود آورده است. این تنوع باعث شده است که نوروزخوانی به یکی از زیباترین و جذاب ترین آیین های نوروزی در ایران تبدیل شود. در ادامه به بررسی نحوه اجرای نوروزخوانی در برخی از شهرهای ایران می پردازیم:

نوروزخوانی در مازندران

نوروزخوانی در مازندران یکی از اصیل ترین و پرطرفدارترین آیین های نوروزی است. در این منطقه نوروزخوانان که به آن ها «نوروزخون» نیز گفته می شود معمولاً به صورت گروهی و متشکل از دو تا سه نفر به در خانه ها می روند و با خواندن اشعار مازندرانی آمدن بهار را به مردم نوید می دهند. اشعار نوروزخوانی در مازندران معمولاً شامل وصف طبیعت تبریک سال نو و آرزوهای نیک برای صاحب خانه و خانواده اش است. نوروزخوانان در مازندران علاوه بر خواندن اشعار از سازهای موسیقی مانند دوتار کمانچه و لله وا نیز استفاده می کنند تا شور و نشاط بیشتری به مراسم ببخشند. مردم مازندران به نوروزخوانان احترام زیادی می گذارند و به آن ها انعام و هدیه می دهند. نوروزخوانی در مازندران به عنوان یک سنت دیرینه همچنان زنده است و هر ساله با شور و شوق فراوان برگزار می شود.

انواع نوروزخوانی در شاهرود

در شاهرود نوروزخوانی به دو شیوه متفاوت اجرا می شود. شیوه اول توسط گروه های حرفه ای نوروزخوان انجام می شود که به آن ها «بهار لاله زار» «شعرخوان» یا «پیش بهار» گفته می شود. این گروه ها معمولاً از اوایل اسفند ماه به روستاهای اطراف شاهرود می روند و با خواندن اشعار نوروزخوانی آمدن بهار را به مردم نوید می دهند. این نوروزخوانان معمولاً لباس های محلی می پوشند و از سازهای موسیقی مانند دایره و دهل استفاده می کنند. شیوه دوم نوروزخوانی در شاهرود توسط نوجوانان و جوانان انجام می شود. این افراد معمولاً پس از غروب آفتاب به صورت گروهی به در خانه ها می روند و با خواندن اشعار نوروزخوانی عید نوروز را به مردم تبریک می گویند. اشعار نوروزخوانی که توسط نوجوانان و جوانان خوانده می شود معمولاً ساده تر و کوتاه تر از اشعار نوروزخوانان حرفه ای است. هر دو شیوه نوروزخوانی در شاهرود مورد استقبال مردم قرار می گیرد و به عنوان یک سنت دیرینه همچنان زنده است.

شکل امروزی مراسم نوروزخوانی

شکل امروزی مراسم نوروزخوانی نسبت به گذشته تغییرات زیادی کرده است. در گذشته نوروزخوانی به عنوان یک آیین مردمی و خودجوش در کوچه و خیابان ها برگزار می شد و نوروزخوانان بدون هیچ گونه هماهنگی و برنامه ریزی قبلی به در خانه ها می رفتند و اشعار نوروزخوانی را می خواندند. اما امروزه نوروزخوانی بیشتر به صورت یک مراسم نمایشی و سازمان یافته در جشنواره ها همایش ها و برنامه های تلویزیونی برگزار می شود. در این مراسم ها نوروزخوانان حرفه ای با لباس های محلی و ساز و آواز به اجرای نوروزخوانی می پردازند و تلاش می کنند تا این سنت دیرینه را به نسل های جدید معرفی کنند. همچنین امروزه بسیاری از گروه های موسیقی و تئاتر با الهام از نوروزخوانی به اجرای برنامه های هنری می پردازند و تلاش می کنند تا این آیین زیبا را به شیوه ای نوین و جذاب به مخاطبان خود ارائه دهند. با وجود این تغییرات نوروزخوانی همچنان به عنوان یک نماد از فرهنگ و هویت ایرانی مورد توجه و احترام مردم قرار دارد.

مزایای نوروزخوانی در شهرهای غیربومی

اجرای مراسم نوروزخوانی در شهرهای غیربومی می تواند مزایای بسیاری داشته باشد. این مراسم می تواند به معرفی فرهنگ و آداب و رسوم نوروزی به مردم این شهرها کمک کند و باعث آشنایی آن ها با این سنت دیرینه شود. همچنین نوروزخوانی می تواند به ایجاد حس شادی و نشاط در بین مردم شهرهای غیربومی کمک کند و باعث شود که آن ها با شور و شوق بیشتری به استقبال عید نوروز بروند. علاوه بر این نوروزخوانی می تواند به تقویت همبستگی اجتماعی در شهرهای غیربومی کمک کند و باعث شود که مردم با یکدیگر بیشتر آشنا شوند و روابط دوستانه تری برقرار کنند. نوروزخوانی می تواند به عنوان یک فرصت برای تبادل فرهنگی بین شهرهای مختلف ایران عمل کند و باعث شود که مردم با فرهنگ و آداب و رسوم یکدیگر بیشتر آشنا شوند. در نهایت نوروزخوانی می تواند به حفظ و احیای این سنت دیرینه کمک کند و باعث شود که این آیین زیبا در نسل های آینده نیز زنده بماند.

مراسم نوروز خوانی برای چه شهری است؟

نوروزخوانی مختص به شهر خاصی نیست اما بیشتر در مناطق شمالی ایران مانند مازندران گیلان و گلستان رواج دارد و در سایر شهرها نیز اجرا می شود.

نوروز خوان کیست؟

نوروزخوان فرد یا افرادی هستند که در آستانه عید نوروز با اشعار و آوازهای خاص آمدن بهار را به مردم نوید می دهند.

اسامی دیگر مراسم نوروز خوانی چیست؟

این مراسم با نام های دیگری مانند بهارخوانی نوروزی خوانی و سُرود بهاری نیز شناخته می شود که هر کدام بر جنبه ای از این آیین تاکید دارند.

مراسم نوروز خوانی چه زمانی اجرا می شود؟

زمان اجرای این مراسم معمولاً از نیمه دوم اسفند ماه آغاز شده و تا روزهای آغازین سال نو ادامه دارد.

نوروزخوانان چند نفر هستند؟

تعداد نوروزخوانان معمولاً بین دو تا پنج نفر است اما ممکن است به صورت فردی نیز اجرا شود.

نوروزخوانان چه می کنند؟

نوروزخوانان با خواندن اشعار شاد و امیدبخش در وصف بهار و نوروز به در خانه ها می روند و از مردم عیدی و مژدگانی دریافت می کنند.