خشکسالی و فاجعه محیط زیستی عامل شروع بحران و جنگ داخلی سوریه

این مهاجرت زیرساخت‌ها را تحت فشار هجوم ۱.۵ میلیون پناهنده از جنگ عراق قرار داد. خشکسالی با گرمایش جهانی انسان‌زایی مرتبط است. تامین آب کافی همچنان یک مسئله در جنگ داخلی جاری است و اغلب هدف عملیات نظامی قرار می‌گیرد. خشکسالی طولانی‌مدت سوریه میلیون‌ها نفر را تحت تاثیر قرار داد و از دست دادن محصول به ویژه در سال ۲۰۰۸ مهاجرت را شدت بخشید و فقر را تشدید کرد. کشورهایی که با تهدیدهای محیط زیستی بالا و سطوح پایین تاب‌آوری روبه‌رو هستند “نقاط داغ” اکولوژیکی یا کشورهایی شناخته می‌شوند که بیشتر در معرض خطر شکست تاب‌آوری هستند.

سوریه در میان کشورهای کم تاب‌آور جهان قرار دارد و در رتبه ۱۵۴ از ۱۶۳ کشور در سال ۲۰۱۹ قرار داشت.  سوریه با چهار تهدید زیست محیطی مواجه است. این تهدیدها شامل هر سه شاخص کاهش منابع استرس آبی، امنیت غذایی و رشد جمعیت است. با این حال، به دلیل انعطاف‌پذیری پایین سوریه،  این تهدیدات محیط زیستی تنش‌ها و آشوب‌های موجود در این کشور را تشدید کرده است.

سوریه به طور مزمن از تنش آبی رنج می‌برد. از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۱، تقریباً ۶۰ درصد از خاک سوریه دچار دو خشکسالی طولانی مدت شد. در این مدت، کشور به شدت به کشاورزی وابسته بود، که حدود یک چهارم تولید ناخالص داخلی سوریه را تشکیل می‌داد و حدود ۳۸ تا ۴۷ درصد نیروی کار در آن مشغول بودند. خشکسالی مداوم سوریه باعث شد که حدود ۷۵ درصد از کشاورزان با از دست رفتن کامل محصول مواجه شوند و در شمال شرق کشور، ساکنان ۸۰ درصد از دام‌های خود را از دست دادند. خشکسالی طولانی‌مدت سوریه میلیون‌ها نفر را تحت اثر قرار داد. تا سال ۲۰۱۱، حدود ۱.۳ تا ۱.۵ میلیون سوری مجبور به نقل مکان به مراکز شهری شدند. در نتیجه کمبود، قیمت مواد غذایی و منابع اولیه به طور قابل توجهی افزایش یافت و مشقت مردم سوریه تشدید شد. فقر شدید منجر به سوء تغذیه، فروش دارایی‌های خانواده‌ها، بدهی بیشتر، افزایش مهاجرت به شهرها و قطع تحصیل کودکان برای جستجوی کار شد. در نتیجه، این محرومیت به نارضایتی بیشتر از رژیم بشار اسد انجامید که در سال ۲۰۰۰ پس از مرگ پدرش به قدرت رسیده بود. در نتیجه، سوریه در سال ۲۰۱۲ وارد یک جنگ داخلی شد و نیروهای دولتی درگیر نبرد آشکار با مردم و بعد با شبه نظامیان مخالف شدند. در این زمان، بسیاری از دولت‌های خارجی با یکی از طرف‌ها همسو شدند و سلاح و منابع دیگر فراهم کردند.

منابع آب و زیرساخت‌ها به دلیل ارزش راهبردی به هدف تروریسم تبدیل شدند. با حملات داعش به این منابع حیاتی در سراسر سوریه و  متعاقباً جنگ داخلی تمام عیار باعث شد میلیون‌ها سوری کشور را ترک کنند تا به کشورهای همسایه و اروپا پناه ببرند.

در سال ۲۰۱۵، این بحران منجر به ورود جمعیت زیادی از سوری‌ها به اروپا شد و در آن سال بیش از یک میلیون پناهجو به دنبال پناهندگی در اروپا بودند. اکثریت قریب به اتفاق این افراد سوری بودند.

اقتصاد توسعه‌نیافته سوریه و اتکای بیش از حد به کشاورزی به این معنی است که این کشور به ویژه در برابر تهدیدات محیط زیستی مستعد است. سطح بالای فقر و اتکا به فعالیت‌های کشاورزی در کنار هم باعث تشدید محرومیت ناشی از خشکسالی سوریه شده و می‌شود. اقتصاد ضعیف و تنوع ضعیف سوریه – توسعه کم محیط کسب و کار – به این معنی است که قادر به واردات غذا و کالاهای اساسی کافی برای جمعیت خود نیست. کمبودهای ترکیبی دولت بشار اسد بدان معنی بود که نه سخت‌کوشی داشت و نه ابزاری برای کاهش اثر خشکسالی سوریه در اختیار داشت.

لازم به ذکر است که نابرابری اقتصادی-اجتماعی پس از شروع سیاست‌های بازار آزاد توسط حافظ اسد در سال‌های آخر عمرش افزایش چشمگیری پیدا کرد و پس از روی کار آمدن بشار اسد در سال ۲۰۰۰ این نابرابری شتاب گرفت. این سیاست‌ها به نفع اقلیتی از جمعیت کشور شد که عمدتاً  با دولت در ارتباط و اعضای طبقه بازرگانان سنی دمشق و حلب بودند. در سال ۲۰۱۰، سرانه تولید ناخالص داخلی اسمی سوریه تنها ۲۸۳۴ دلار بود که قابل مقایسه با کشورهای آفریقایی جنوب صحرا مانند نیجریه و بسیار کمتر از همسایگانش مانند لبنان بود که آن زمان نرخ رشد سالانه ۳.۳۹ درصد داشت که کمتر از سایر کشورهای در حال توسعه بود. سوریه همچنین با نرخ بالای بیکاری جوانان مواجه بود. در آغاز جنگ در مارس ۲۰۱۱ – فروردین ۱۳۹۰-، نارضایتی از دولت در مناطق فقیرنشین سوریه  به ویژه  شهرهایی مانند درعا و حمص و مناطق فقیرتر شهرهای بزرگ با نرخ فقر بالا، شدیدتر بود.

درگیری سوریه نشان داد که چگونه مخاطرات محیط زیستی می‌تواند نارضایتی‌های اجتماعی و سیاسی موجود را تشدید کنند. در نتیجه تنش شدید آب، توسعه اقتصادی و تولید غذا با به خطر افتادن تغذیه، سلامت و رفاه مردم سوریه محدود شد. چنین محرومیت‌هایی تنش‌های اجتماعی موجود را تشدید کرد و در نتیجه درگیری و آوارگی به وجود ‌آمد که به جنگ کامل داخلی انجامید.

*استاد دانشگاه

۴۷۲۳۲