خلاصه کتاب سرگذشت و قیام مختار ثقفی ( نویسنده علی حسنی کربوتلی )

کتاب «سرگذشت و قیام مختار ثقفی» اثر علی حسنی کربوتلی، تحلیلی جامع و مستند از زندگی، شخصیت، خاستگاه و پیامدهای قیام مختار بن ابی عبید ثقفی را ارائه می دهد. این اثر تلاش می کند تا با رویکردی تحلیلی و تکیه بر منابع تاریخی متعدد، تصویری واقع گرایانه از یکی از بحث برانگیزترین چهره های تاریخ اسلام ترسیم کند و نقش محوری او را در حوادث سیاسی، دینی و اجتماعی پس از واقعه کربلا به دقت واکاوی کند.

مختار ثقفی، شخصیتی که پس از فاجعه کربلا برای خونخواهی امام حسین (ع) و یارانش قیام کرد، از جمله چهره هایی است که همواره مورد بحث و جدل مورخان و پژوهشگران بوده است. پیچیدگی های شخصیتی او، اهداف قیامش، و تأثیرات گسترده حرکت او بر ساختار سیاسی و اجتماعی آن دوران، این شخصیت را به موضوعی جذاب برای تحقیقات تاریخی تبدیل کرده است. کتاب سرگذشت و قیام مختار ثقفی از علی حسنی کربوتلی، اثری ارزشمند در این زمینه است که با رویکردی عمیق و مستند، به بررسی ابعاد مختلف زندگی و قیام این مرد بزرگ می پردازد. این خلاصه جامع، برای کاربرانی طراحی شده است که به دنبال درک عمیق از محتوای این کتاب، بدون نیاز به مطالعه کامل آن هستند. هدف آن، ارائه یک راهنمای دقیق برای فهم استدلال ها و وقایع اصلی کتاب و برجسته سازی نکات کلیدی و استدلال های اصلی کربوتلی است تا ارزشی فراتر از صرف معرفی کتاب برای خواننده فراهم آورد.

مختار ثقفی: ریشه ها، پرورش و بستر ظهور

کتاب «سرگذشت و قیام مختار ثقفی» در فصول ابتدایی خود به ریشه ها و خاستگاه خانوادگی مختار می پردازد. این بخش، زمینه را برای درک بهتر شخصیت و انگیزه های او فراهم می کند. کربوتلی با دقت، شهر طائف و قبیله ثقیف را معرفی می کند که نقش بسزایی در شکل گیری هویت مختار داشته اند.

طائف، قبیله ثقیف و خاستگاه مختار

علی حسنی کربوتلی فصل اول کتاب خود را به معرفی شهر طائف، قبیله نیرومند ثقیف و جایگاه آن ها در دوران جاهلیت و پس از ظهور اسلام اختصاص می دهد. طائف، شهری با آب و هوای معتدل و باغ های سرسبز، نه تنها از نظر جغرافیایی بلکه از حیث سیاسی و اجتماعی نیز در آن دوران اهمیت ویژه ای داشت. قبیله ثقیف که پیش از اسلام بر این شهر سیادت داشت، به داشتن رجال زیرک، دانا و برجسته شهرت یافته بود. مختار بن ابی عبید بن مسعود ثقفی، از همین قبیله برخاسته است.

نویسنده با تحلیل شجره نامه و سوابق خانوادگی مختار، از جمله نقش پدرش، ابوعبید ثقفی، در فتوحات زمان خلافت عمر، به خواننده نشان می دهد که مختار در بستری از شجاعت و آشنایی با امور نظامی و سیاسی رشد کرده است. پرورش او در محیطی که رجال بزرگی چون مغیره بن شعبه، زیاد بن ابیه و حجاج بن یوسف ثقفی از آن برخاسته بودند، در شکل گیری شخصیت زیرک، باهوش و جاه طلب او تأثیر بسزایی داشت. کربوتلی به مقایسه صفات مختار با این رجال می پردازد و ویژگی های متمایز او را در زمینه هوش سرشار و توانمندی های سیاسی و نظامی برجسته می سازد. مختار از همان دوران کودکی به دلیل هوش و زیرکی خاص خود، مورد توجه قرار گرفت و نشانه های نبوغ در او نمایان بود. این ویژگی ها او را در ردیف چهار زیرک معاصر خود قرار داد، هرچند که مورخان کمتر به این انصاف درباره او پرداخته اند.

نخستین گام ها و آشنایی با شیعه در عراق

در فصل دوم، کربوتلی به وضعیت سیاسی عراق در دوران معاویه و یزید می پردازد و زمینه را برای درک گسترش تشیع در این منطقه فراهم می کند. او توضیح می دهد که چگونه مختار در این بستر، ارتباط خود را با حرکت شیعیان برقرار می کند. نقطه عطفی در این زمینه، پذیرایی مختار از مسلم بن عقیل، فرستاده امام حسین (ع)، در کوفه است. این اقدام نشان دهنده گرایش های اولیه مختار به جبهه اهل بیت و حمایت از آرمان های آنان بود.

نویسنده به بازداشت و زندانی شدن مختار پس از واقعه کربلا اشاره می کند و تحلیل می کند که این دوران حبس، چگونه به درک عمیق تر او از ظلم بنی امیه و تثبیت اراده اش برای خونخواهی و مبارزه منجر شد. کربوتلی معتقد است که این تجربیات، مختار را بیش از پیش به سوی آرمان های شیعی سوق داد و به او کمک کرد تا دیدگاه های سیاسی و مذهبی خود را تبیین کند. این بخش از کتاب نشان می دهد که چگونه مختار، با وجود چالش ها و فشارهای سیاسی، به تدریج مسیر خود را برای تبدیل شدن به یک رهبر قدرتمند و تاثیرگذار در میان شیعیان عراق هموار ساخت.

مختار در کشاکش قدرت: از تبعید تا حکومت

فصول میانی کتاب سرگذشت و قیام مختار ثقفی به دوران پرفراز و نشیب زندگی مختار اختصاص دارد؛ دورانی که او در تبعید به حجاز می رود، با عبدالله بن زبیر درگیر می شود، و سرانجام به عراق بازگشته و قیام خود را آغاز و حکومت خویش را تثبیت می کند. کربوتلی در این بخش ها با نگاهی تحلیلی، پیچیدگی های سیاسی و روابط میان قدرت های آن زمان را شرح می دهد.

مختار در حجاز و روابط با عبدالله بن زبیر

پس از وقایع کوفه و زندانی شدن، مختار به حجاز تبعید می شود. کربوتلی در فصل سوم، به این دوره از زندگی مختار می پردازد. او نقش مختار را در دفاع از کعبه در برابر حمله سپاه یزید بن معاویه (در واقعه حره) برجسته می سازد. این رخداد، نشان دهنده توانایی های نظامی و شجاعت مختار بود. اما نکته محوری این فصل، بررسی روابط پیچیده و پرتناقض مختار با عبدالله بن زبیر است که در آن زمان خود را خلیفه معرفی کرده بود. این رابطه شامل دوره هایی از همکاری، اختلاف و در نهایت جدایی بود. مختار در ابتدا با ابن زبیر همکاری می کند، اما به تدریج تفاوت دیدگاه ها و جاه طلبی های هر دو طرف منجر به شکافی عمیق می شود. کربوتلی با تحلیل دقیق، نشان می دهد که مختار به دنبال مشروعیتی فراتر از آنچه ابن زبیر می توانست ارائه دهد بود و این باعث شد تا به دنبال حمایت معنوی از محمد حنفیه، فرزند امام علی (ع)، باشد.

بازگشت به عراق و آغاز انقلاب

فصل چهارم به بازگشت مختار به عراق می پردازد که پس از مرگ یزید و ضعف حکومت زبیری ها، دچار هرج و مرج شده بود. این اوضاع آشفته، بستر مناسبی برای ظهور یک رهبر قوی فراهم می کرد. کربوتلی تشریح می کند که چگونه مختار با زیرکی از اشتباهات حکام زبیری استفاده می کند و شروع به جمع آوری نیروهای خود می کند. او بار دیگر زندانی می شود، اما این بار آزادی او با آمادگی کامل برای آغاز انقلاب همراه است. اعلان انقلاب در کوفه، با شعارهای یا لثارات الحسین (ای خونخواهان حسین) و یا لثارات اهل البیت، نشان دهنده ماهیت خونخواهانه و شیعی قیام او بود. این بخش، نقطه عطف حرکت مختار است که از یک شخصیت منفعل یا تبعیدشده، به رهبر یک جنبش انقلابی تبدیل می شود.

تثبیت قدرت و تأسیس حکومت

در فصل پنجم، کربوتلی به چگونگی تسلط مختار بر کوفه و دیگر ولایات شرقی دولت اسلامی می پردازد. او نه تنها یک رهبر نظامی، بلکه یک سازمان دهنده و حاکم کارآمد نیز بود. کربوتلی برنامه های حکومت مختار را شامل عدالت خواهی، اصلاحات اجتماعی و اقتصادی شرح می دهد. یکی از مهمترین جنبه های حکومت او، توجه ویژه به موالی (غیر عرب ها) بود که از طبقات پایین جامعه محسوب می شدند و در حکومت های پیشین از حقوق کافی برخوردار نبودند. این توجه، حمایت گسترده موالی را برای مختار به ارمغان آورد و نیروی عظیمی را به قیام او اضافه کرد. نویسنده تاکید می کند که این سیاست، نه تنها به تقویت پایه های حکومت مختار کمک کرد، بلکه پیامدهای بلندمدتی در تاریخ اسلام، به ویژه در مورد جایگاه موالی، داشت.

چالش ها و رویارویی ها: سیاست، دین و نزاع های قدرت

بخش سوم کتاب «سرگذشت و قیام مختار ثقفی» به رویارویی های مختار با دولت اموی، جنبش زبیری ها و خوارج می پردازد و همچنین روابط پیچیده او با شیعه و بنی هاشم را واکاوی می کند. این فصول، عمق دیدگاه های کربوتلی را در تحلیل نبردهای سیاسی و دینی آن عصر نشان می دهد.

مقابله با دولت اموی و خونخواهی

فصل ششم به قلب قیام مختار، یعنی عملیات خونخواهی قاتلین امام حسین (ع) می پردازد. کربوتلی نخستین تصادم ها میان سپاه مختار و دولت اموی را شرح می دهد و پیروزی های مختار در این نبردها را عامل تثبیت قدرت او معرفی می کند. اما مهمترین بخش این فصل، تشریح دقیق عملیات دستگیری و اعدام شخصیت های کلیدی دخیل در واقعه کربلا است؛ افرادی چون عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد، شمر بن ذی الجوشن و دیگران. نویسنده با تاکید بر این اقدامات، نشان می دهد که چگونه مختار به شعار یا لثارات الحسین جامع عمل پوشاند و این بخش از قیام او را از دیدگاه کربوتلی، نقطه عطفی در تاریخ شیعه و تثبیت جایگاه مختار به عنوان یک قهرمان خونخواه معرفی می کند. این وقایع نه تنها کینه عمیق مختار نسبت به ظالمین کربلا را نشان می دهد، بلکه تأثیرات روانی و سیاسی گسترده ای بر جامعه آن زمان داشت.

روابط با شیعه و بنی هاشم

در فصل هفتم، کربوتلی به روابط حساس و مهم مختار با شیعیان عراق و خاندان بنی هاشم می پردازد. پیمان وحدت شیعیان با مختار، حاکی از مشروعیت بخشی اولیه به قیام او بود. نویسنده به نقش محوری محمد حنفیه، فرزند امام علی (ع)، در مشروعیت بخشی معنوی به مختار اشاره می کند. مختار خود را نایب و فرستاده محمد حنفیه معرفی می کرد و از این طریق، حمایت بخش قابل توجهی از شیعیان را جلب کرد. کربوتلی همچنین به مبحث مهدی موعود و ارتباط آن با مختار می پردازد، که این نظریه در میان برخی از پیروان او (مانند فرقه های کیسانیه) رواج یافت و محمد حنفیه را مهدی منتظر می دانستند و مختار را نایب او. این بخش، ابعاد دینی و اعتقادی قیام مختار را از دیدگاه نویسنده روشن می کند و نشان می دهد که چگونه او از جنبه های مذهبی برای تقویت پایگاه مردمی و مشروعیت بخشیدن به حرکت خود بهره می برد.

نزاع با جنبش زبیری ها

فصل هشتم به رقابت سخت و نفس گیر مختار با عبدالله بن زبیر و سپس برادرش مصعب بن زبیر بر سر کنترل عراق می پردازد. کربوتلی با تحلیلی عمیق، عوامل برتری اولیه مختار بر زبیری ها را بررسی می کند. این عوامل شامل سخاوت مختار در مقابل بخل ابن زبیر، توانایی او در تبلیغات مؤثر و جذب نیرو، انتخاب حکام نامناسب توسط ابن زبیر برای عراق، و تفاوت در رویکرد به طبقات مختلف جامعه بود. به ویژه، توجه مختار به موالی (مسلمانان غیر عرب) در مقابل اعتماد ابن زبیر به اعراب، تفاوت فاحشی در پایگاه اجتماعی این دو ایجاد کرده بود. نویسنده نشان می دهد که چگونه این نزاع ها به تدریج اوج گرفت و زمینه ساز سقوط نهایی مختار شد. اختلافات سیاسی و نظامی میان این دو جریان، بخش بزرگی از تاریخ آن دوره را شامل می شود و کربوتلی با ریزبینی به این تقابل ها می پردازد.

مواجهه با خوارج

فصل نهم کتاب، نگاهی کوتاه به خوارج و تفاوت اندیشه های آن ها با اهداف مختار دارد. خوارج که به دلیل دیدگاه های افراطی خود شناخته می شدند، همواره چالشی برای حکومت های مرکزی بودند. کربوتلی در این بخش به درگیری ها و گاه همکاری های تاکتیکی مختار با خوارج در شرایط خاص می پردازد. این تعاملات، بیشتر از سر ضرورت های نظامی و سیاسی بود و نه از هم سویی فکری. نویسنده نشان می دهد که چگونه مختار در مقاطعی از حضور خوارج در عراق، برای تضعیف دشمنان مشترک یا حفظ موقعیت خود، بهره برداری می کرد. این فصل، به درک پیچیدگی های سیاسی آن زمان و تعدد گروه های درگیر در صحنه قدرت کمک می کند.

موالی، پایان یک جنبش و میراث مختار

فصول پایانی کتاب علی حسنی کربوتلی به بررسی نقش محوری موالی در قیام مختار، دلایل شکست و سقوط او، و در نهایت، تأثیرات بلندمدت قیام مختار بر تاریخ اسلام می پردازد. این بخش ها، جمع بندی تحلیل های نویسنده از یکی از مهمترین و بحث برانگیزترین جنبش های تاریخ صدر اسلام است.

موالی: نیروی پنهان قیام مختار

فصل دهم به صورت عمیق به موالی، این نیروی پنهان و در عین حال قدرتمند قیام مختار، می پردازد. کربوتلی ابتدا به معرفی موالی و جایگاه اجتماعی پایین آن ها در آن عصر می پردازد. موالی، مسلمانان غیر عربی بودند که اغلب از حقوق اجتماعی و اقتصادی برابر با اعراب برخوردار نبودند و مورد تحقیر قرار می گرفتند. نویسنده به این سوال کلیدی پاسخ می دهد که چرا مختار به موالی اعتماد کرد و چرا آن ها با این شور و حرارت از مختار جانبداری کردند؟ تحلیل کربوتلی نشان می دهد که مختار با درک عمیق از نارضایتی های اجتماعی و اقتصادی موالی، به آن ها وعده برابری، عدالت و سهمی در قدرت را داد. این سیاست مختار، نه تنها یک پایگاه مردمی عظیم برای او فراهم آورد، بلکه اثرات اجتماعی و سیاسی عمیقی در پی داشت. موالی، با انگیزه رهایی از ستم و کسب جایگاه شایسته، به ستون فقرات ارتش و حکومت مختار تبدیل شدند. این حمایت متقابل، نشان دهنده هوشمندی سیاسی مختار و تأثیرگذاری بلندمدت قیام او بر بیداری طبقات فرودست جامعه اسلامی بود.

آغاز پایان و سرنوشت مختار

فصل یازدهم کتاب به بررسی آغاز پایان جنبش مختار و سرنوشت نهایی او اختصاص دارد. کربوتلی ضعف های درونی قیام مختار را تحلیل می کند؛ از جمله نارضایتی برخی از اشراف کوفه که از توجه مختار به موالی و کاهش نفوذ خود بیمناک بودند. این عوامل داخلی، زمینه را برای تشدید درگیری ها با مصعب بن زبیر، حاکم بصره و برادر عبدالله بن زبیر، فراهم آورد. نویسنده با دقت به عوامل شکست نهایی مختار می پردازد؛ از جمله برتری نظامی و پشتیبانی قوی تر مصعب، شکاف های داخلی در میان یاران مختار، و احتمالاً برخی اشتباهات استراتژیک. این بخش به محاصره کوفه و شهادت مختار و یارانش در سال 67 هجری (687 میلادی) می انجامد. کربوتلی با بررسی دقیق رویدادها، عوامل اصلی را که به جنبش مختار پایان داد، از دیدگاه خود تبیین می کند و تصویری جامع از سقوط یک قیام قدرتمند ارائه می دهد.

تأثیرات بلندمدت قیام مختار

در فصل دوازدهم و پایانی کتاب، علی حسنی کربوتلی به تحلیل تأثیرات بلندمدت و گسترده قیام مختار بر تاریخ سیاسی، دینی، اجتماعی و اقتصادی عصر بنی امیه می پردازد. نویسنده معتقد است که قیام مختار، ضربه مهمی به اعتبار و اقتدار حکومت امویان وارد آورد و بذر شورش های پی درپی موالی را در طول سالیان کاشت که نهایتاً به سقوط بنی امیه در سال 132 هجری و قیام بنی عباس منجر شد.

این قیام همچنین تحولات عمیقی در عرصه سیاسی شیعه ایجاد کرد. ظهور فرقه هایی چون کیسانیه و هاشمیه که از دل حمایت از مختار و محمد حنفیه برخاستند، نشان دهنده تطور و تنوع در اندیشه های شیعی بود و بر آینده تشیع تأثیر بسزایی گذاشت. از جنبه های اجتماعی و اقتصادی، کربوتلی تأکید می کند که مختار با سیاست های خود در حمایت از موالی، نقش مهمی در بیداری طبقات فرودست و افزایش آگاهی آن ها از حقوقشان ایفا کرد. این حرکت، اگرچه در نهایت شکست خورد، اما موجی از تغییر و مبارزه با تبعیض را در عراق و سایر نقاط جهان اسلام به راه انداخت. جمع بندی کربوتلی از میراث مختار، نشان می دهد که او نه تنها یک شخصیت خونخواه، بلکه یک اصلاح طلب اجتماعی و یک استراتژیست سیاسی بود که تأثیرات اقداماتش تا قرن ها بعد نیز احساس می شد و زمینه ساز تغییرات بزرگتری در ساختار قدرت و جامعه اسلامی گردید.

قیام مختار ثقفی، با محوریت خونخواهی امام حسین (ع) و عدالت طلبی برای موالی، نه تنها یک رویداد مقطعی نبود، بلکه بستری برای تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی در تاریخ اسلام فراهم آورد که میراث آن تا سقوط امویان و ظهور عباسیان ادامه یافت.

نقد و بررسی و تمایز نگاه علی حسنی کربوتلی

کتاب «سرگذشت و قیام مختار ثقفی» اثر علی حسنی کربوتلی، از جمله آثار مهم در حوزه مختارشناسی به شمار می رود که با رویکردی تحلیلی و مستند، به بررسی ابعاد مختلف زندگی و قیام این شخصیت تاریخی می پردازد. اما هر اثر علمی و پژوهشی، هم نقاط قوتی دارد و هم ممکن است با نقدهایی مواجه شود.

نقاط قوت کتاب

از مهمترین نقاط قوت کتاب کربوتلی، می توان به جامعیت آن اشاره کرد. نویسنده تمامی جنبه های زندگی مختار، از خاستگاه خانوادگی و پرورش او گرفته تا اوج قیام و سرنوشت نهایی اش، را با دقت پوشش می دهد. رویکرد تحلیلی کتاب نیز از دیگر مزایای آن است. کربوتلی صرفاً به روایت وقایع نمی پردازد، بلکه تلاش می کند تا علل و پیامدهای هر رویداد را واکاوی کند و انگیزه ها و استراتژی های مختار و دیگر بازیگران سیاسی را تحلیل کند. ارجاع به منابع متعدد تاریخی، به اعتبار علمی کتاب می افزاید و نشان دهنده پژوهش گسترده نویسنده است. در نهایت، تلاش برای ارائه تصویری واقع گرایانه از مختار، بدون غلتیدن در دام افراط و تفریط، از نقاط برجسته این اثر است که به خواننده کمک می کند تا درکی متعادل از این شخصیت پیچیده به دست آورد.

نقاط ضعف احتمالی

با وجود نقاط قوت، برخی کاربران و منتقدان ممکن است به تکرار برخی مطالب در فصول مختلف اشاره کنند. این تکرار می تواند گاهی موجب طولانی شدن غیرضروری متن و خستگی خواننده شود. همچنین، همانطور که در نظرات رقبا نیز اشاره شده، سبک ترجمه (در صورتی که کتاب مورد نظر ترجمه باشد) می تواند بر کیفیت کلی اثر تأثیر بگذارد و در برخی موارد، اشتباهات املایی نیز ممکن است به چشم بخورد که از روانی خوانش می کاهد.

تمایز نگاه نویسنده

یکی از مهمترین سوالات این است که کربوتلی چه تفاوتی در تحلیل مختار با سایر مورخین دارد؟ تمایز اصلی نگاه کربوتلی، تأکید بر جنبه های سیاسی و هوش مختار است. او مختار را یک سیاستمدار کارآزموده و درجه یک معرفی می کند که با هوش و زیرکی خود توانست زمام امور را در عراق و حجاز به دست گیرد و شالوده های یک دولت منظم را پی ریزی کند. کربوتلی کمتر بر جنبه های صرفاً مذهبی یا ایدئولوژیک مختار تأکید می کند و بیشتر او را یک استراتژیست سیاسی می بیند که از ابزارهای مختلف (از جمله مذهب و وعده عدالت) برای پیشبرد اهداف خود استفاده می کرد. همچنین، نقش موالی در قیام مختار، از جمله موضوعاتی است که کربوتلی با عمق بیشتری به آن می پردازد و آن را نیروی محرکه اصلی این جنبش می داند، در حالی که برخی مورخان ممکن است کمتر به این بعد توجه کرده باشند.

پاسخ به انتظار خواننده

این کتاب به بسیاری از سوالات اصلی درباره مختار پاسخ می دهد. ماهیت قیام مختار، نه تنها یک حرکت خونخواهانه بود، بلکه جنبشی با ابعاد گسترده اجتماعی و سیاسی برای برقراری عدالت و رفع تبعیض از موالی نیز محسوب می شد. کتاب به مشروعیت قیام مختار از منظر حمایت محمد حنفیه و نقش شعارهای شیعی در جذب مردم می پردازد. این اثر می تواند به خوانندگانی که به دنبال درک پیچیدگی های سیاسی و اجتماعی آن دوران هستند، کمک شایانی کند و تصویری چندوجهی از مختار، ورای روایت های ساده انگارانه، ارائه دهد.

نتیجه گیری

قیام مختار ثقفی، با ابعاد پیچیده و پیامدهای گسترده اش، نقطه عطفی در تاریخ اسلام پس از واقعه کربلا محسوب می شود. مختار نه تنها به خونخواهی شهدای کربلا برخاست، بلکه با اتخاذ سیاست هایی نوآورانه، به ویژه در حمایت از موالی، معادلات قدرت و ساختارهای اجتماعی زمان خود را به چالش کشید. این حرکت، هرچند با شهادت او و یارانش به پایان رسید، اما تأثیرات عمیقی بر شکل گیری جنبش های بعدی، سقوط حکومت امویان و تحولات فرقه های شیعی بر جای گذاشت.

کتاب «سرگذشت و قیام مختار ثقفی» اثر علی حسنی کربوتلی، با رویکردی تحلیلی، مستند و جامع، گام بلندی در شناخت و فهم این شخصیت و دوران پر تلاطم برداشته است. کربوتلی با بررسی دقیق خاستگاه، پرورش، انگیزه ها، چالش ها و میراث مختار، به خواننده دیدگاهی عمیق و واقع بینانه ارائه می دهد. این اثر، نه تنها برای پژوهشگران تاریخ اسلام، بلکه برای تمامی علاقه مندان به فهم بهتر وقایع پس از عاشورا و نقش چهره های کلیدی آن زمان، یک منبع ارزشمند محسوب می شود.

با مطالعه این خلاصه، تصویری کلی و تحلیلی از محتوای کتاب به دست می آید. برای کسانی که به دنبال عمق بیشتری هستند و می خواهند تمامی جزئیات، استدلال ها و منابع مورد استفاده نویسنده را بررسی کنند، مطالعه کامل کتاب «سرگذشت و قیام مختار ثقفی» توصیه می شود. این اثر، فرصتی است تا با تأمل در درس های تاریخی این قیام، پیچیدگی های سیاست، دین و جامعه در قرون اولیه اسلامی را بهتر درک کنیم.