شروع به جرم چیست؟ و مقایسه آن با جرایم ناقص

برای آن که جرمی واقع شود باید فعل یا ترک فعلی انجام بگیرد.  ولی گاهی اتفاق می افتد که شخص برای انجام فعل مجرمانه عزم و اراده دارد اما با وقوع عواملی که خارج از اراده اوست، عملش متوقف شده و به سر انجام نمی رسد. با این حال مرتکب را تحت عنوان شروع به جرم تعقیب خواهند کرد.

موسسه حقوقی حامد امیری در اصفهان وکیل کیفری مفهوم شروع به جرم و جرم ناقص را در این مقاله توضیح خواهد داد. اما شروع به جرم با جرم ناقص تفاوت دارد. جرم ناقص، جرم عقیم و جرم محال را در بر میگیرد. جرم عقیم موردی است که مرتکب تمام تلاش خود را برای انجام کارهایی که محصول آن نتیجه مجرمانه است، می کند ولی با این حال این تلاش او نتیجه نداده و قصد او بی اثر می ماند. جرم محال در جایی است که قصد مجرمانه اساساً قابلیت تحقق ندارد.

نکته مشترکی که در هر سه این موارد وجود دارد این است که با وجود این که قصد ارتکاب جرم فعلیت پیدا کرده اما جرم کامل (انجامیده) محسوب نمی شود.

شروع به جرم چیست؟

اگر برای فعالیت مجرمانه مثل مسیری که مجرم وارد آن شده و مرحله به مرحله در آن جلو میرود، آغاز و پایانی در نظر بگیریم مراحل مختلفی در این مسیر نمایان می شود.

یک جرم با اندیشه و تصور ذهنی آن آغاز شده و پس از آن با تصمیم به ارتکاب و سپس تهیه مقدمات و در نهایت با شروع به جرم ادامه پیدا می کند. هر وقت که مجرم به مقصود خود برسد، یعنی نتیجه که میخواهد از عمل ارتکابی اش حاصل شود، جرم تکامل می یابد.

لازم به ذکر است که آن مرحله از رفتار مجرمانه که نهان است و در بیرون متجلی نشده است، قابل مجازات نیست، به این علت که هیچ کس نمی تواند به ذهن خود و آنچه که در آن میگذرد بطور کامل تسلط پیدا کند.

اعمال مقدماتی مرحله ی دیکری از فعل مجرمانه است که برعکس نکته فوق، جنبه نهانی نداشته و یک سلسله کارهایی است که احتمال دارد در ظاهر با جرم مرتبط نباشد. به بیان بهتر به بستر سازی و تهیه وسایل و لوازمات مورد نیاز برای ارتکاب جرم را اعمال مقدماتی می گویند که این اعمال به این سبب که بیان کننده واضح قصد مجرم نیستند، قابل تعقیب کیفری نیز نیستند. ماده ۱۲۳ قانون مجازات اسلامی نیز در این زمینه می گوید:« مجرد قصد ارتکاب جرم و یا عملیات و اقداماتی که فقط مقدمه جرم است و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد شروع به جرم نیست و از این حیث قابل مجازات نمی باشد.»

به عنوان مثال کسی با فکر به کشتن رقیب خود، برنامه ی آن را ریخته و تصمیم می گیرد، تفنگ می خرد، تفنگ را به سوی شخص گرفته و شلیک می کند. در این مثال خریدن تفنگ یک عمل مقدماتی است و اقدام به شلیک شروع به جرم به حساب می آید. خرید تفنگ به این خاطر که مشخص نمی کند برای کشتن رقیب است و یا محافظت از خود، از جهت ارتکاب احتمالی قتل قابل تعقیب و مجازات نیست.

البته اعمال اقداماتی نیز در موارد استثنایی قابلیت تعقیب و مجازات دارد، مثلا در همین مثال فوق، شاید خرید اسلحه و نگهداری از آن از جهت ارتکاب احتمالی قتل قابل تعقیب و مجازات نباشد، اما به این دلیل که نگهداری از اسلحه مطابق قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات و دارندگان سلاح و مهمات غیرمجاز مصوب۹۰، جرم مستقلی به حساب می آید، خریدار آن قابل تعقیب و مجازات است.

در آخرین مرحله، اعمال اجرایی (شروع به اجرا) که عنصر مادی شروع به جرم است، صورت می گیرد. اگر در این مرحله مرتکب از انجام فعل منصرف نشود، و مانعی بر سر راه او ایجاد نشود، جرم تحقق پیدا می کند.

 

شروط تحقق شروع به جرم

از ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی که بیان می کند:« هرکس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به شرح زیر مجازات می شود…» استنباط می شود که برای واقع شدن شروع به جرم، وجود ۲ شرط ضروری است: ۱- شروع به اجرای جرم ۲- عدم انصراف ارادی

 

شروع به اجرای جرم

برای آن که یک جرمی شروع شود ارتکاب یک فعل مادی ضروری است. در نتیجه شروع به جرم در آن دسته از جرایم که عنصر مادی آنها ترک فعل است، تحقق پیدا نکرده و ثابت نیست.

تشخیص دادن و جدا کردن اعمالی که “شروع به اجرا” حساب شده از “اقداماتی که فقط مقدمه جرم است و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد” همیشه راحت نیست. به این دلیل که اقدامات مقدماتی نیز مثل اعمال اجرایی اعمال مادی هستند.  درصورتی که تسخیص این دو از هم دارای اهمیت است چون همانطور که گفتیم اعمال مقدماتی به جز موارد استثنایی قابل مجازات نیست ولی اعمال اجرایی مرتکب را متهم به شروع جرم می کند.

برای جدا کردن اعمال اجرایی از اعمال مقدماتی وکیل دادگستری در اصفهان می گوید شروع به اجرا عملی است که بدون هیچ ابهام و تردیدی، سوء قصد مرتکب را نشان می دهد و با جرم اصلی رابطه آشکاری دارد، اما اعمال مقدماتی مبهم است و باید تفسیر شود. مثالی که قبلا زدیم نمایان این بحث است، اگر کسی تفنگ بخرد معلوم نیست که برای چه هدفی این تفنگ را خریده است و چه قصدی دارد، اما  اگر کسی زنگ خانه ای را بزند که اطمینان پیدا کند از حضور کسی در آن خانه و با پیدا شدن صاحبخانه فرار کند، اگر توسط نیروهای انتظامی دستگیر شود، این رفتار او جز شروع به جرم سرقت ، تعبیر دیگری ندارد.

 

عدم انصراف ارادی

شرط دیگری شروع به جرم این است که به وسیله عاملی که خارج از اراده شخص فاعل است، قصد او تعلیق پیدا کند یا معلق شود. به دیگر سخن، در صورتی که اجرای جرم به دلیل یک عامل خارجی که اراده شخص هیچ دخالتی در آن نداشته است نصفه و ناتمام بماند و جرم تحقق پیدا نکند، شروع به جرم واقع شده است.

پس نتیجه می گیریم که اگر شخص با میل و اراده خود جرمی را که شروع کرده است، ترک کند، با این سرط که اقدامات انجام شده جرم نباشد، مجازات نخواهد شد. نکته مهم این است که در صورتی از مجازات معاف می شوند که قبل از انجام جرم، به طور ارادی انصراف دهند. انصراف نیز وقتی ارادی است که هیچ عامل خارجی به آن اثر نگذاشته و فقط اراده آزاد مرتکب باشد.

 

جرم محال چیست؟

زمانی جرم محال محقق می شود که فاعل با قصد و نیت ارتکاب به جرم، تمام سعی و تلاش خود را کرده که جرم تحقق پیدا کند، اما به نتیجه ای نرسیده است. همچون شخصی که قصد کشتن کسی را می کند و پدری را با این تصور که سم است در نوشیدنی او می ریزد اما بعدا متوجه می شود که ان پودر کشنده نبوده و عمل او موثر واقع نشده است.

برعکس شروع به جرم، جرم محال جرمی است که اجرا شده و به مرحله وقوع نیز رسیده  ولی مثل شروع به جرم نتیجه ای حاصل نشده است.

البته باید این نکته را ذکر کرد که امکان یا عدم امکان نتیجه، هیچ موقعی شرط واقع شدن شروع به جرم نبوده است. یعنی اگر کسی تصمیم به انجام جرمی بگیرد که محال است و به دلیل وجود مانع خارجی اجرای جرم معلق شود، مرتکب به شروع جرم شده و قابل تعقیب است.

 

جرم عقیم چیست؟

همچون شروع به جرم، در جرم عقیم نیز آن نتیجه ای که فاعل در نظر داشته است حاصل نمی شود. در جرم عقیم هم مثل جرم محال شخص فاعل تمام سعی خود را برای بدست آوردن و حصول نتیجه می کند اما به دلایلی مثل ماهر نبودن یا دقت نداشتن و یا حتی وقوع حوادث غیر مترقبه باعث می شود که نتیجه مذکور حاصل نشود. مثال در این زمینه این می شود که شخصی تصمیم می گیرد و قصد می کند که کسی را به قتل برساند، به همین منظور در مسیر رفت او بمب ساعت شمار کار می گذارد تا وقتی که شخص، زمان عبور از روی آن گذشت، منفجر شود. ولی به علت آن که فرد تاخیر می کند برای عبور از آن مسیر، انفجار بمب به او صدمه و آسیبی نمی رساند.

تفاوتی که جرم عقیم با جرم محال دارد در امکان تحقق نتایج آن دو است. به این معنا مه در جرم عقیم، نتیجه همیشه ممکن است تحقق پیدا کند در صورتی که در جرم محال وقوع جرم اصلا امکان ندارد.

 

مجازات شروع به جرم:

مجازات شروع به جرم یر اساس ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی ثابت نیست و بین حداقل و حداکثر جابجا می شود، و به این صورت است:

–              حبس تعزیری بیشتر از ۵ تا ۱۰ سال در جرایمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس دائم، یا حبس تعزیری درجه یک تا سه است.

–              حبس تعزیری بیشتر از ۲ تا ۵ سال در جرایمی که مجازات قانونی آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار است.

–              حبس تعزیری بیشتر از ۶ ماه تا ۲ سال یا جزای نقدی بیشتر از ۲۰ میلیون تا ۸۰ میلیون ریال و یا شلاق از ۳۱ تا ۷۴ ضربه و تا ۹۹ ضربه در جرایم منافی عفت در جرایمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه ۵ است.

 

دعاوی کیفری در رشته حقوق، گستزه ی زیادی دارد و یک وکیل زمانی متخصص دعاوی کیفری محسوب می شود که به قوانین مربوط به آن تسلط داشته و دارای تجربه و دانش به روز در این حیطه باشد. موسسه حقوقی حامد امیری در اصفهان هرآنچه که یک وکیل متخصص در دعاوی کیفری باید داشته باشد را دارد.